Guía para o descenso enerxético

Con motivo do Día das Letras Galegas 2014, queremos publicar o relato de fición antecipativa que forma parte da nosa «Guía para o descenso enerxético» como Epílogo II. Encabezamos o relato coa magnífica reseña do libro que recentemente publicou Carlos C. Varela centrada especialmente neste texto, e dunha ilustración tirada do blog De Volta para Loureda, adicado ao Carlos.

Aínda que o relato nunca tivo pretensións literarias si que foi pensado como unha maneira diferente de tentarmos albiscar un futuro sen petróleo que non fose entendido como unha catástrofe senón como unha alternativa mellor ao presente e o inmediato pasado, que malia a exuberancia de enerxía da que desfrutamos como especie e como individuos —nas sociedades industrializadas, claro—, non deu como resultado sociedades nin individuos máis felices. Así e todo, con estas reservas acerca da súa calidade literaria, a visión de Carlos animounos a aproveitar o Día das Letras para o darmos a coñecer máis alá dos lectores da nosa Guía.

Esperamos que desfrutedes este novo fragmento do libro que liberamos na Rede (tamén en formato PDF, para unha máis doada impresión), que se suma aos xa publicados anteriormente á espera dunha publicación íntegra online que logo realizaremos.

A Galiza pós-petróleo como utopia

Carlos C. Varela

Diz o mito que na Galiza pecamos de teoricismo, e pode ser, mas a verdade é que a maioria de nós teríamos dificultades para citar umha grande obra teórica de conjunto posterior a O atraso económico de Galicia (1972). Neste sentido, a Guía para o descenso enerxético (veja-se entrevista no NGZ nº 132), camuflada de manual prático, seguramente seja o livro sobre transformaçom social mais ambicioso dos últimos tempos.

Também fala esse mito dumha viçosa literatura galega e dum desborde de imaginaçom. Porém, mui pouco se tenhem adentrado as nossas letras no terreno da utopia política, na necessária tarefa de fornecer recursos para a imaginaçom política e na ampliaçom do espaço do possível: em todo caso, trabalhou na manutençom e vigilância das suas fronteiras. É bem significativo, por exemplo, que o único romance que se atreve a imaginar umha República Galega —Luces de Fisterra (2005), de Carlos Mella— seja em chave de desastre: umha indepência mui ao pesar do “povo”, e um Manuel Fraga de Presidente vitalício… Isto é, o “tenhem que proteger-nos de nós mesmos”, as prosas da contrainsurgencia das que fala Ranajit Guha. A nossa literatura escreveu mais para mudar o passado do que para o futuro. Eis o gênero da política-ficçom, como lhe chama Pura Vázquez, e a constante sublimaçom da impotência política através da épica lírica.

Por todo isto, “Un día calquera na Galiza de dous mil e vinte e algo”, resulta um humilde e anónimo grande passinho adiante. Este relato, inserido na Guía para o descenso enerxético, fala de centros sociais autogeridos que okupam parques urbanos para cultivar hortalizar; concelhos abertos no rural sob a filosofia zapatista do “mandar obedecendo”; enfrontamentos com a Superdeputaçom; redes de componhedoras e bibliotecas paroquiais; cooperativas maocomunadas de produçom de mel e porco celta; duches solares; caça e recoleçom pós-industrial… Ingredientes que, junto com as magníficas ilustraçons de Antía Barba Mariño, abrem um interessantíssimo camino para imaginarmos a Galiza libre de manhá, com menos petróleo e mais comunidade, caminhando aos ritmos democráticos das autoestradas colapsadas.

Se botamos a mirada atrás, verá-se que muito se tem avançado na última década na construçom duns soberanismos sustentáveis: meios de comunicaçom comunitários –como este-, umha crescente rede de centros sociais, os primeiros passos num ensino autogerido, proliferaçom de cooperativas, etc. Dúzias de projetos à margen dos valores inumanos do Estados e o Capital. Mas como tem sinalado Miguel Garcia, no Novas da Galiza, “esta desconexom requer novas ligaçons, através de elementos concretos, a umha nova normalidade que gere segurança às suas e aos seus protagonistas, que compacte o que dê sentido à sua aposta”. De momento somos poucas, franquinhas e isoladas, e o que é pior: cedemos à “política” o monopólio da produçom da imaginaçom coletiva. Compre econtrarmo-nos, crescer e densificar as relaçons neste tecido social autónomo: Nom num partido, senom num incremento geralizado de potencia. E para isso este tipo de literatura é umha ferramenta imprensindivel.

Un día calquera na Galiza de dous mil e vinte e algo

(Pode que non vaia ser todo así, mais pode que moito sexa dun xeito semellante.)

Xiana espertou cando comezaba a clarexar o día, coma sempre. Ao ser inverno botara durmindo, entre o primeiro e o segundo sono, desde pouco despois do solpor: unha boa chea de horas. Sentíase moi despexada e con ánimo para afrontar un día cheo de labores. O sol que entraba polo furadiño da contra animábaa aínda máis; ía ser un soleado día de inverno, algo que seguía a ser pouco frecuente malia as mudanzas que experimentara o clima nos últimos anos, tamén na Galiza. Se o ceo aguantaba despexado unhas poucas horas máis, hoxe poderían ducharse todos coa ducha solar. Non faría falta cociñar co forno solar que fixeran entre ela e seu irmán, porque durante todo o inverno a cociña de ferro poñíase todos os días, e mentres quecía o aire do interior da casa, facíase a comida do día, ou viceversa. Como todos os días, o seu irmán Anxo xa estaba ergueito prendendo a cociña cando ela entrou e deu os bos días. Un pouco antes estivera producindo no retrete-composteiro un pouco máis do esterco que usarían dentro de dúas primaveras.

Súa nai seguía amolada do lombo. Estiveron falando durante o almorzo de que o mellor sería ir ver a Marta, a compoñedora. Fóralles moi ben cando Anxo rompera un brazo o ano pasado, e cada vez máis xente confiaba nela e viña de lonxe para curar contusións, torceduras, reuma e problemas semellantes. A nai de Xiana non era a única ex-urbanita que, afeita ao sedentarismo e xa nos cincuenta, tivera moitos problemas cando comezou a vivir activamente no campo e do campo, algo que sucedera cando quedara no paro e a familia vendera o piso para arrendar unha casa cunha pequena finca nunha aldea a 12 kms da cidade. Durante anos seu pai seguira indo traballar á cidade, primeiro no coche da familia, despois nun coche compartido con veciños da parroquia e finalmente en bicicleta, cando se decretaron as segundas e máis fortes restricións de gasolina e gasóleo no Estado español. Pero agora xa había tempo que a súa empresa quebrara, e nin lle pasaba polo maxín tentar buscar outro emprego fóra da parroquia; onde diaños o ía poder atopar se case todas as empresas quebraran e as que se mantiñan non podían medrar e contratar nova xente? A estas horas el xa estaría de camiño para o monte coa cuadrilla de veciños para revisar as colmeas, os porcos celtas e as plantacións de castiñeiros micorrizados da cooperativa mancomunada local. Eran varias hectáreas que antes só producían eucaliptos e lume, e que agora eran a satisfacción e o orgullo de toda a parroquia. Había volver canso e con fame, de non parar en toda a mañá, pero sempre cun sorriso que Xiana nunca lle vía cando volvía de traballar á cidade. E mesmo ás veces, dependendo da época do ano, lles traía unha cesta de arandos ou de andoas, coma este outono, que se deran moi ben. A avoa adoecía por elas, e iso que ao principio non quería nin velas diante porque pensaba que todos os cogomelos podían ser velenosos!

Mentres seu irmán fregaba na louza e falaba con súa nai de que prepararía para xantar, ela rematou de almorzar. Despois abrigouse ben, calzou as botas de goma e despediuse para se dirixir á Casa Común da parroquia, a un par de quilómetros de alí. O edificio fora no seu día a nave dunha pequena granxa de vacas leiteiras, pero cando Manolo do Quinteiro, o seu dono, veu cara a onde ían ir as cousas, decidiu reducir o tamaño da explotación ao mínimo que puidese soster a base dos prados propios e cedidos, abandonou os pensos, a distribución ás empresas leiteiras que aínda daquela quedaban e vendeu case todas vacas a varias familias da contorna. Hoxe só tiña media ducia de vacas de seu, pero producía leite dabondo para trocarlles a varios veciños por diversas cousas e servizos que precisaban na casa, e mesmo lle quedaba algún para ir vender á cidade na furgoneta que fora a gasóleo nos seus tempos e que agora andaba con aceite vexetal que conseguía cada certo tempo no mesmo mercado da cidade, en troco dalgún becerro. O seu leite xuntábao co dos demais veciños que tiñan vacas e encargábase el de levalo todo á cidade: pasara de ser o gandeiro da aldea a ser o leiteiro, como fora tamén a súa avoa alá pola década de 1940. A antiga nave xa non semellaba para nada un frío recinto industrial de bloques: alí estiveran practicando moitos albaneis, carpinteiros e xente sen oficio da parroquia os conceptos de rehabilitación bioclimática que aprenderan nun curso que lles viñeran dar había tempo uns arquitectos e profesores que foran pioneiros deses métodos no país. Puxeran illamento, un teito vexetal, un retrete-composteiro, unha placa fotovoltaica (unha das derradeiras que se puideron conseguir), móbeis vellos que deran os veciños e que amañaran minimamente entre todos… e o resultado foi un local social moi agradábel, dividido en varios espazos onde faceren as súas xuntanzas, cursos para grandes e pequenos, discutir as cuestións da cooperativa, e calquera encontro en común que requirise un lugar a cuberto. Tamén tiñan un obradoiro con material e maquinaria de todo tipo e de uso común. No inverno estaba sempre cheo de xente facendo cousas e falando de todo un pouco; era como os antigos fiadeiros, comentaban algúns dos máis vellos da aldea. Xiana aprendera o oficio alí, practicando co carpinteiro máis veterano da parroquia. Despois estaba Luís, que traballara tamén de carpinteiro nas obras bastantes anos antes de que todo quedara parado no sector da construción, pero estaba tan afeito ás ferramentas eléctricas que case tivo que aprender tamén de novo o oficio de mans do Sr. Uxío. Conseguiran xuntar por varias casas da parroquia unha chea de vellas ferramentas manuais de carpinteiro, de albanel, de zapateiro, de ferreiro, etc., que agora se gardaban no almacén da Casa Común a disposición daqueles que as precisaren. A ela gustáballe construír cousas coas mans e sorprendíase de que nos tempos de antes non houbera máis mozas carpinteiras. Agora xa case calquera oficio tiña tantos homes como mulleres, polo menos por aquela bisbarra.

Na Casa Común saudou os máis madrugadores. Aledouse de ver que hoxe andaba Martiño por alí. O rapaz estaba todo emocionado porque entre el e mais o Fuco deran posto a funcionar de novo un ordenador a base das pezas que alí foran xuntando. Seríalles moi útil para recuperar algunha información que precisaban para os cursos e que só a tiñan naqueles discos brillantes de ordenador que os da quinta de seus pais chamaban cedés. Pero ela estaba máis interesada hoxe na radio ca no trebello informático. Aínda que na súa casa tamén tiñan unha que aínda captaba unhas poucas emisoras das que seguían a emitir naquela zona, decidiran que non se volvería escoitar porque a avoa aflixíase moito cando escoitaba as noticias do que estaba a pasar no mundo, das guerras e calamidades que sucedían mesmo non tan lonxe da Galiza. Así que cando quería saber o que pasaba no mundo, adoitaba aproveitar para ir á Casa Común e escoitar a radio. Aparellos de televisión xa case non quedaba ningún na aldea que furrulase, vítimas todos da obsolescencia programada e a falta de recambios. Na casa dos da Ponte aínda tiñan unha vella televisión portátil a branco e negro e ás veces levábana para a Casa Común para ver películas cun aparato de vídeo, pero na aldea decidírase que se ía deixar de ver o que botaban as únicas dúas cadeas de televisión privadas que continuaban a emitir, tal era o grau de manipulación e de descaradas mentiras que a xente chegara a percibir neste medio de difusión; e para escoitar mentiras que non lles resolvían nada na súa vida cotiá, non ían gastar os valiosos watts que xeraban coas placas solares.

A Martiño parecía que tampouco lle apetecía moito escoitar o parte, pero accedeu e estiveron oíndo un pouco a BBC por onda curta: estaban a falar de como ía progresando a evacuación do Xapón. Os que tiñan máis de vinte anos lembraban perfectamente que houbera un grave accidente nunha central nuclear había xa polo menos unha década, e a cousa co tempo rematara moi mal, terribelmente mal. Non entendeu moi ben cara a onde dixo o locutor que estaban a levar os superviventes pero xa non lle apetecía escoitar máis, nin tampouco tiña en realidade moito tempo que perder: aínda lle quedaba por diante unha mañá de moito choio. Foi ao almacén e colleu as ferramentas que precisaba, meteunas nun carriño con rodas e marchou para a casa de Fina, a ver se lle podía avanzar co invernadoiro hoxe que non chovía. Polo camiño foron esvaecéndose da súa mente os ecos da traxedia do Xapón, substituídos polos asuntos do día que tiña por diante.

Cando chegou alá sentiu fachenda contemplando a súa obra. Era o segundo invernadoiro de madeira que estaba a construír e estaba quedándolle moito mellor có primeiro. Retirou os plásticos que protexían a estrutura das chuvias e do húmido aire do oeste e revisou a madeira. Efectivamente a robinia, aquela árbore que antes algúns chamaban con inimizade invasora, estaba dando bos resultados: resistía moi ben á intemperie sen necesidade de vernices nin proteccións daquelas que había antes e que xa ninguén daba conseguido por moito que quixesen pagar. Botou alí a mañá, traballando na armazón de madeira e conversando coa viúva, unha muller de setenta e moitos anos que sempre lle falaba de que ela xa vira vir o que pasou, que aquilo non podía durar, que a xente estirara máis o pé do que daba a manta, de que estaba visto, que ela xa llo dicía ao seu home en paz estea… Eran sempre os mesmos retrousos, pero a Xiana gustáballe escoitarllos e darlle leria porque se sentía coma aqueles psiquiatras de antes, sabía que lle servía de desafogo e consolo, que a aquela muller lle viña moi ben o contacto con xente nova, con xente de fóra da aldea. Ao final sempre ver as mesmas caras na súa aldea era como non dar fuxido das lembranzas. A Fina matáranlle un neto nas revoltas de Compostela do 2018, e a súa filla e mais o seu xenro emigraran (ou fuxiran, ninguén o tiña moi claro) pouco despois para Suecia, un lugar que quedaba moi moi lonxe agora que xa non había avións máis que para o exército e para os ricos.

O invernadoiro podería estar rematado nun par de semanas se daban conseguido os cristais, que lle prometera un amigo que andaba a recuperar materiais de edificios abandonados na cidade. Aínda estaría en funcionamento a tempo para lle fornecer calor á casa de Fina antes de que rematase o inverno, e así tería que gastar moito menos en leña. Naquela parte da parroquia non tiñan o monte preto, e precisaban carrexala continuamente dese monte común onde agora andaba seu pai, así que canto máis aforrasen con adaptacións bioclimáticas como aquel invernadoiro anexo á fachada sur da casa, moito mellor. Fina seguiría precisando a leña para cociñar e para ter auga quente, pero pouco máis. Algunhas casas que tiveran galería volveran reconstruíla como era antes, para facilitar que quentase a casa nos días soleados de inverno. Pero a casa de Fina era de planta térrea e falando co grupiño que se formara na parroquia para temas de construción e rehabilitación, decidiran que a mellor solución para ela era o invernadoiro contiguo e illarlle ben portas, fiestras e o faiado. Ademais, dispor dun invernadoiro íalle permitir volver comer tomates, algo que achaba moito de menos da dieta dos tempos da abundancia, segundo lles contaba a agradecida muller.

Volveu á casa a xantar cando o seu corpo lle dixo que eran horas: co tempo, e coa escaseza de pilas de botón para os reloxos —os de corda xa case desapareceran e os poucos que quedaban andaban moi caros—, a xente logo se afixera a volver medir o tempo dunha maneira biolóxica, interna, a base da información que lles daba a luz solar. Cando pasou de novo por diante da Casa Común, o reloxo que puxeran na fachada, e ao que daban corda cada día por quendas os veciños máis achegados, marcaba as dúas menos cuarto: o seu corpo non se trabucara. De camiño á casa topou cos rapaces que saían da escola comunitaria. Os que eran da súa aldea aledáronse moito de vela alí e aínda brincaron con ela un bo anaco durante o camiño ata alá, que fixeron xuntos. Pouco antes de chegar cruzáronse con Carolina e Toño, que viñan de facer a rolda a cabalo vixiando que todo fose ben, sobre todo polas casas máis separadas da aldea, e polos puntos críticos: a mina que abastecía de auga a boa parte da aldea desde o alto do Castro, os dous muíños recuperados no río, a carballeira vella da Pena Grande, a nova plantación común de nogueiras na Veiga, a de oliveiras no Outeiro, a ponte que comunicaba coa parroquia veciña, o acceso á antiga autovía… As parellas ás que, por quendas, lles tocaba facer a rolda de seguridade, tamén facían de correo interno entre os veciños levando paquetes pequenos nas alforxas, o cal era moi útil porque case ninguén tiña xa coche, e sobre todo agora no inverno que a moitos dos máis vellos non lles apetecía saír de a carón da cociña. E non só iso: con frecuencia, aquela especie de patrullas de monteiros, como lles chamaban antes, ficaban conversando un anaquiño en cada casa, aceitando o habitual convite de comida ou bebida, polo que as novidades, ideas ou necesidades, se propagaban axiña por toda a parroquia.

Cando chegou, seu irmán xa tiña listo o xantar: un polo dos da casa con verduras silvestres —desta volta tocaban linguas de ovella, que noutras partes chamaban correolas, e que estaban moi ricas cocidas— guisadas a lume lento na cociña de ferro. Tamén levaba patacas, aínda que ela, para hidratos de carbono, prefería as castañas, que lle daban un toque doce que lle acaía moi ben ao polo, e que aquel outono non se deran mal e aínda tiñan moitas gardadas no sequeiro. Pero o gusto maioritario na súa casa aínda estaba a prol do tubérculo americano, así que quedarían para algunha sobremesa ou para coceren algún pan de castañas nas festas. Para o prebe usara seu irmán uns cogomelos de ostra que tiña en botes de conserva, dos que cultivaban no monte nos cachopos dos eucaliptos mortos. O rapaz, algo maior ca ela, descubrírase como un cociñeiro moi creativo, e non se lle daba nada mal para ter estudado enxeñaría, unha carreira que decidiu abandonar cando o colapso xa facía evidente que nunca ía poder traballar daquilo: non había tempo nin cartos para perder nuns estudos técnicos sen futuro. De todos xeitos, o que aprendera no par de anos que botara na universidade serviulle polo menos de base teórica que complementou coa experiencia dos mecánicos máis vellos da bisbarra e agora andaban a argallar un muíño eólico para moer trigo na parroquia veciña. Como lle pasara a ela, tiveron que saltar unha xeración na transmisión do saber realmente útil, pois moitos mecánicos máis novos que aprenderan o oficio alá polo cambio de século só sabían facer diagnósticos electrónicos de vehículos con aparellos que xa non funcionaban nin servían para nada, porque os únicos coches que seguían a andar agora pola zona eran os máis vellos e con menos electrónica. Antes de xantar, Xiana foi probar como estaba a temperatura da auga da ducha solar. Despois de toda a mañá dándolle o sol aos vinte metros de tubo negro na cara sur do tellado, a auga estaba perfecta para o seu gusto.

Súa nai fora conseguir unhas noces, porque precisaba antiinflamatorios para o seu lombo, e eses eran os únicos que podían conseguir nesta época: se fose noutro mes aínda podía mandar alguén por peixe azul a Portovello, pero estaban no inverno, e o pouquiño peixe que daban traído as lanchas xeiteiras consumíano os da costa. Sabía que daría coas noces na casa de Xaime e mais Maruxa, que tiñan unha vella nogueira rodeada dunha chea de pequenas maceiras. A xente da aldea botara as mans á cabeza cando Maruxa, unha das que máis sabía de permacultura e de cousas así, decidiu experimentar co concepto das guildas. E ao final, coas plantas que puxo no medio, as maceiras non se viron afectadas e onde durante toda a vida só medrara unha nogueira solitaria que non deixaba saír máis nada baixo ela, agora convivían maceiras, sabugueiros, moreiras e ata unha árbore do paraíso! Seica agora tamén andaba a plantar baixo a copa da nogueira unhas groselleiras. Mágoa que non acompañara a súa nai á casa de Maruxa, porque sempre lle encantaba ver que novas ideas estaba a poñer en práctica na súa finca, que era máis pequena ca deles pero xa se convertera nun bosque de alimentos en miniatura do que gozaba toda a aldea. Cada pouco tempo, fose a época do ano que fose, víñanlles traer unha cestiña con froitos a cada cal máis sabedeiro. Así que á sobremesa súa nai puido comer unha chea daquelas noces novas, tomou unha infusión de herbas relaxantes que cultivaban na horta de tras, e foise deitar.

As nubes regresaron grises e ameazaba chuvia, así que non podería seguir co choio no invernadoiro de Fina. Tentouna chamar por teléfono, pero de novo había problemas. Se cadra algún poste volvera caer co temporal da semana pasada e os da renacionalizada compañía telefónica cada vez tardaban máis en vilos reparar. Bo, tanto tiña, xa había imaxinar que non iría vendo como se estaba a poñer a tarde. Sentiuno por ela, pero as veciñas habían evitar que pasase a tarde soa coas súas lembranzas, contándolle algún lercheo da xente da contorna.

Na sobremesa estiveron todos parolando sobre o que fixeran durante a mañá, contando as últimas novidades na aldea e rindo unha boa miga coas trasnadas que os nenos de Carme e Pepe, os veciños, lles fixeran aos avós de Xiana, que se encargaban de coidalos mentres seus pais andaban á leña e enterrando o esterco para a primavera. Que sorte tiñan aqueles nenos, pensou, que terían como modelos de referencia na súa crianza a seus pais, a todos os veciños que participaban no seu coidado e, cando fosen á escola, tamén a nenos de diversas idades, e non coma ela e seu irmán, que tiveron como case únicos referentes os debuxos animados da tele! Ela non mencionou nada do que escoitara do Xapón na radio común, porque estaba a avoa diante e non lle quería estragar o día tan bo e faladeiro que tiña; prestáballes aos avós estar con nenos, como aos nenos lles prestaba estar cos veciños de todas as idades, como lles pasaría na escola unitaria-comunitaria cando fosen para o ano seguinte.

Seus avós marcharon tomar o café de dente de león á casa dos veciños e de aí a un pouco asomou pola porta Idris, que viña buscar o irmán de Xiana. Ela non puido evitar poñerse un chisco colorada; aquel rapaz gustáballe. Tíñao visto moitas veces falar cos veciños, no concello de aldea e cos vellos. Chistáballe como se preocupaba por eles, o pausadiño que era facendo as cousas, con esa parsimonia que só se lles adoitaba ver aos máis vellos, case parecía un da súa quinta. Seu irmán chamáballe de brincadeira o trosma, e cando Xiana buscou aquela palabra nun libro dos moitos que levaban xuntado na biblioteca da Casa Común, gustoulle a teoría de que era unha palabra céltica que significara orixinalmente persoa da montaña, e que fora adquirindo co tempo o sentido desprezativo de persoa demasiado parsimoniosa. Ela pensaba que lle prestaba máis un mundo cheo de trosmas da montaña que de persoas obsesionadas pola rapidez, por non parar dun lado para outro, sempre preocupados polo tempo, como fora o de seus pais. Pero aquel rapaz tamén se preocupaba das cativas e dos cativos, e iso era o que máis lle gustaba: cómo nas xuntanzas onde había que decidir algo importante el sempre era o que pensaba como ía afectar iso aos máis noviños da aldea cando medrasen, e á descendencia daqueles meniños e meniñas; sabía pensar no mañá, nos que virían atrás deles. Cando falaba con súa nai daquel rapaz, notaba que para ela aquilo era moi estraño, e non porque a familia de Idris fose tamazight —á fin e ao cabo eles tamén eran inmigrantes naquela aldea—, senón porque tiña as características opostas ao que lles gustaba ás rapazas tan só quince anos atrás. Súa filla era xa dun mundo novo que aprendía a valorar outros trazos persoais que realmente eran bos, para eles e para a comunidade. Se cadra por iso tamén era tan querido Idris na aldea, e por iso se cadra non achaba demasiado de menos a seus pais, que volveran para a súa aldea de orixe no norte de África cando xa non puideron seguir na cidade e as noticias que chegaban da súa terra eran de renovada prosperidade, malia o avance imparábel do deserto cara ao norte. Pero el, que xa nacera na Galiza, decidiu quedar e buscar unha vida no rural do seu país de nacenza. Co tempo, o seu coñecemento das plantas chegara a ser moi apreciado non só na aldea, senón tamén nas comunidades que se ían formando nalgúns barrios da cidade. Precisamente viñera buscar a Anxo para que lle axudase a preparar o carro co que iría á mañá cedo levarlles aos rapaces dun centro social da cidade unha chea de froiteiras diversas que ían plantar nun parque que okuparan e transformaran en horta-verxel urbano autoxestionado. O carro era un remolque grande daqueles de aluminio que antes arrastraban a toda velocidade algúns coches polas autovías e que agora o seu burro levaba ao xeito polas estradas secundarias moito máis transitábeis para as baixas velocidades de bicicletas, peóns e animais de tiro. Anxo rematou de fregar e marchou co seu amigo galego-bérber.

Unha vez sós, seu pai chamouna para comentar a xuntanza que tiña convocado o concello aberto ese serán na Casa Común. Viñera a garda civil traerlles unha notificación da Dirección de Montes da Superdeputación —o novo organismo estatal que asumira as competencias da antiga Xunta de Galicia, suprimida coa reforma legal do 2019— na que os ameazaban coa expropiación se non pagaban o novo imposto que decretaran había dous anos sobre as explotacións de subsistencia en mancomún. A xente xa estaba moi quente despois de tantos anos de bateren coa administración —o último e máis forte fora a conta da escola comunitaria— e cada vez eran máis os da parroquia que reclamaban que non se pagase, argumentando que cada vez lles resultaba máis difícil xuntar os cartos en moeda oficial, e que ou rachaban de vez desobedecendo aquelas normas absurdas e inxustas, ou habían quedar de todos modos sen as terras que lles daban os recursos máis fundamentais: leña, madeira para amañar as casas, alimento e, se cadra o máis importante de todo, toxo para fertilizaren os campos. O pai de Xiana era dos que estaban convencidos de que se non mudaban as cousas, o Estado ía apertalos fiscalmente ata que non tivesen máis remedio que vender as propiedades de cada familia e mais as comunais para pagar os impostos, que eran cada vez máis numerosos e inxustos, pois co colapso da economía o Estado xa non podía ingresar por carburantes, por tabaco, por IVE, por IRPF… Ela non lembraba xa que era iso do IRPF, pero soáballe que tiña que ver co traballo nas fábricas; naquela parroquia xa non quedaba una soa persoa que fose traballar a unha fábrica. Ben, si; en realidade varios dos mozos da súa idade comezaran traballar na telleira que fora posta de novo a funcionar no Quinteiro para abastecer de tella e ladrillo aquela zona, pero non era unha fábrica coma as da cidade: era unha pequena cooperativa propiedade dos veciños. Ela estaba preocupada e non sabía moi ben que conviña facer. Se cadra era certo o que dicían algúns de que se lles expropiaban o monte llo habían entregar a unha grande empresa que despois lles vendería a leña ao prezo que lle petase. Gustáballe asistir ás xuntanzas do concello aberto, aínda que alí só había un voto por cada casa e eles decidiran que quen os representaría sería seu pai ou súa nai, alternativamente. Hoxe ían escoitar as opinións de todos, sobre todo dos que foran avogados e funcionarios e entendían máis dos papeis legais, e despois volverían á casa e falarían do tema na cea para decidiren entre todos cal sería o voto da casa, o voto da familia. A Xiana e mais ao seu irmán Anxo aquilo era unha das cousas que máis lles gustaba dos novos tempos. Cando ela tiña dezaseis anos comezaron a se facer aquelas xuntanzas, e aprenderon que os asuntos da aldea e da parroquia quen mellor os resolvía era a propia xente, falando e expoñendo como vía cada quen os problemas: chamábanlle democracia directa e concello aberto. Houbera moitas liortas ao comezo porque a xente non estaba afeita: antes —contábanlles seus pais— os problemas tiñas que ilos falar co concello, ou sexa, cuns tipos que vivían noutra parroquia e que seica os elixiran por maioría entre todos para que despois fixesen o que lles dese a gana sen consultar nunca cos veciños afectados. Eses concellos agora non tiñan poder ningún, e só servían para mandarlles recados ameazantes da Superdeputación e de Madrid. Había tempo que nin se ocupaban de rozar as cunetas, de recoller o lixo nin de facer que as depuradoras de auga funcionasen, así que a propia xente tivo que facerse cargo pouco a pouco de todo. Oíran que nalgunha outra parte da Galiza había algúns concellos que se prepararan había tempo para todo o que pasou e que aínda se ocupaban de facer moitas cousas, pero sempre en cooperación cos veciños e acatando as súas ordes tomadas en asembleas de parroquia como as que tiñan eles: mandaban obedecendo, dicían.

Xiana aproveitou o tempo que quedaba ata a xuntanza á calor da estufa rusa que puxeran no salón, practicando varias pezas tradicionais da zona coa súa requinta. Para a semana viña outra festa —agora celebrábanse moitas máis festas que cando eran nenos, disque polo menos tantas como houbera noutros tempos— e ela e mais seu irmán ían tocar coa banda da parroquia, coma sempre. Súa nai erguérase da sesta moito mellor e mentres escoitaba a súa filla ensaiar, pelexaba por aprender a calcetar coa avoa; pouco a pouco íanlle saíndo cousas xeitosas. Ese serán Xiana levaría o primeiro xersei que lle fixera súa nai a base de las recicladas. Aínda que na Casa Común tiñan tamén unha boa estufa rusa e o teito verde os illaba bastante ben do frío exterior, non quería coller outro arrefriado polo camiño. Seu avó, cando volveu de amañar un anaco de cercado coas pólas grosas de castiñeiro que trouxera seu pai do monte ao mediodía, apañou as ferramentas de albanel que case eran tan vellas coma el, e foi para o garaxe continuar coas obras de reforma. Levaban varios meses adaptando —ás axudas con varios veciños— aquel espazo para facelo habitábel e que o tío de Xiana puidese na primavera retornar coa súa muller Erika de Alemaña, onde as cousas xa non ían tan ben coma antes. Notábase que o avó estaba impaciente por volver ter os seus fillos xuntos de novo na mesma casa, aínda que non sabía como se había adaptar a súa nora alemá; seguramente non peor cós arxentinos, brasileiros e algún madrileño que tamén foran para aquela parroquia. Fóra, na cortiña, seu pai preparaba os foxos para unhas pereiras novas. De aí a uns aniños, ademais da súa cervexa e do seu champaña de sabugueiro, os veciños da aldea gozarían nas festas da súa nova sidra de peros.